Ósmy przystanek ścieżki “Przyroda Beskidów” będzie obfitował nie tylko w wiedzę przyrodniczą, ale również historyczną. Jest to jednak niezbędne, ponieważ ogromny wpływ na kształtowanie się przyrody w Beskidach miało osadnictwo wołoskie, które przypadło na przełom XIV i XV wieku. Przykładem wsi lokowanych na prawie wołoskim są m.in. Ponikiew, Kaczyna i Koziniec. Wołosi przysposabiali i zagospodarowywali pastersko trudno dostępne tereny górskie, leżące pomiędzy rolniczymi wsiami ulokowanymi wzdłuż beskidzkich rzek.
Opisując w wielkim skrócie pochodzenie Wołochów, należy wspomnieć, że lud ten zamieszkiwał pierwotnie, od epoki brązu, obszar Półwyspu Bałkańskiego, gdzie prowadził rozległą gospodarkę pasterską, hodując głównie owce i kozy. Podbój Bałkanów przez starożytnych Rzymian (II wiek) oraz późniejsza ekspansja Słowian (VI-VII wiek) odegrały dużą rolę w asymilacji i doprowadziły do rozwoju i rozszerzenia się zasięgu występowania ludności Wołoskiej. Późniejszy okres (X i XI wiek) to czas trwania Imperium Bułgarów i Wołochów. Przegrana wojna z Cesarstwem Bizantyjskim i podbijanie Bałkanów przez Turków, skłoniły lud Wołoski do osiedlania się w górskich terenach Karpat (XII-XIII wek). Przemieszczając się na północ, Wołosi trafili do Polski. W 1340 roku król Kazimierz Wielki nadał przywileje osadnicze ludowi, który wsławił się w walkach o Ruś Halicką.
Osiedlając się w Polsce, prowadzący gospodarkę pasterską Wołosi, zakładali nowe oraz rozwijali ówczesne wsie, utrzymujące się głównie z roli. Szczególne znaczenie miało to w podgórskich osadach, w których ze względu na surowy klimat i niskiej jakości gleby, rolnictwo nie przynosiło znaczących zysków. Hodując owce i kozy, osadnicy wołoscy dostarczali na rynek sery, mleko i skóry. Ponadto, Wołosi, którzy mieli prawo do noszenia broni, strzegli szlaków handlowych. Widząc korzyści płynące z rozwoju wsi, rządzący krajem Jagiellonowie sprzyjali osadnictwu wołoskiemu. Lokowanie wsi na prawie wołoskim wiązało się m.in. z tym, że zapłata czynszu odbywała się w naturze, mieszkańcy płacili np. owcami. Należy dodać, że Wołosi byli ludem bardzo gwałtownym i bitnym, stąd zgoda na osadnictwo i prowadzenie gospodarki pasterskiej były rozwiązaniem, które pozwalało zjednać i przyporządkować sobie ludność, która zamieszkiwała i w pewien sposób strzegła granic kraju. Co istotne, Wołosi w Królestwie Polskim nie zamieszkiwali jedynie terenu Karpat, lecz również obszar Polesia i Roztocza. Asymilacji z miejscową ludnością sprzyjało m.in. wspólne wyznanie religijne – zarówno Wołosi jak i Rusini zamieszkujący wschodnią część Polski, wyznawali prawosławie. Równolegle z zasiedlaniem istniejących już osad i zakładaniem nowych, Wołosi przesuwali się wzdłuż Łuku Karpat na Zachód. Pod koniec XV wieku wołoscy pasterze dotarli w okolice Wadowic i na Żywiecczyznę. Nieco dalej, w Beskidzie Śląskim, zakończyła się wędrówka Wołochów na zachód. Na Śląsku tereny były już mocno zaludnione, a gleby urodzajniejsze, by przeznaczyć je na gospodarkę pasterską.
W jaki sposób kultura wołoska wpłynęła na beskidzką przyrodę? Gospodarka pasterska prowadzona przez Wołochów, polegała na karczowaniu lub wypalaniu górnych części stoków, które w ten sposób były przekształcane na tereny pasterskie. Pierwotnie, obszar niemal całych Beskidów porastały lasy Puszczy Karpackiej z wykształconymi piętrami roślinnymi, które opisywaliśmy na Przystanku nr 2. Poprzez wielowiekową działalność pasterską powstały siedliska łąkowe, które należą do najbogatszych gatunkowo zbiorowisk roślinnych w Polsce. W zależności od stopnia uwilgotnienia podłoża, z siedliskami łąkowymi związane jest bardzo liczne i szerokie spektrum gatunków roślin ginących i chronionych, m.in. mieczyk dachówkowaty, zimowit jesienny, szafran spiski (krokus), pełnik europejski, nasięźrzał pospolity, kosaciec syberyjski, liczne gatunki goryczkowatych czy liczne gatunki storczyków. Ponadto, siedliska łąkowe stanowią bazę pokarmową i środowisko życia dla wielu gatunków zwierząt: bezkręgowców, płazów (żaby, kumaki), gadów (padalec, żmija zygzakowata), ssaków (gryzonie, jeleniowate) oraz ptaków. Hale pasterskie stanowią tereny żerowiskowe wielu gatunków ptaków drapieżnych (o nich opowiemy szerzej na Przystanku nr 12).
Potomkami Wołochów, którzy zasymilowali się z lokalną ludnością i osiedlili się na terenach ówczesnego Królestwa Polskiego, byli Łemkowie (zamieszkujący wschodnią część Beskidu Sądeckiego, Beskid Niski i zachodnią część Bieszczadów), Bojkowie (zamieszkujący Bieszczady) oraz Hucułowie (zamieszkujący Karpaty na Ukrainie). Grupy etniczne zostały wysiedlone wgłąb ZSRR w czasie II wojny światowej oraz na obszar północnej i zachodniej Polski podczas akcji “Wisła” w 1947 roku. Potomkami i spadkobiercami kultury wołoskiej są również Górale, zamieszkujący obecnie tereny Beskidów, Pienin i Podhala. Zwyczaje i tradycje wywodzące się z kultury wołoskiej po dziś dzień podkreślają unikatowość i wołoskie korzenie Górali. Prowadzone są liczne projekty mające na celu zachowanie tradycji i kultury wołoskiej. Polecamy m.in. zapoznanie się z projektem pt. „Szlak Kultury Wołoskiej”.
Prowadzony przez Górali wypas owiec ma w dzisiejszych czasach znaczenie głównie kulturalne oraz przyrodnicze. Tradycyjne pasterstwo sprzyja zachowaniu cennych przyrodniczo beskidzkich terenów otwartych.
Literatura uzupełniająca:
- „Wołosi w europejskiej i polskiej przestrzeni kulturowej. Migracje – osadnictwo – dziedzictwo kulturowe.” – mapa internetowa osadnictwa wołoskiego
- Skansen Studzionki, Wołosi w Ochotnicy – osadnictwo wołoskie w Gorcach
_
Inicjatywa “Poznajemy przyrodę Beskidów” finansowana ze środków otrzymanych od Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich NOWEFIO na lata 2021-2030 za pośrednictwem Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”.